دو ويژگي نظام جاهلي

از نظر قرآن، نظام جاهلی، نظامی با دو ویژگی اساسی در علم و عمل است:

1. از نظر علمی و عقل نظری به جای آن که عقل و تفکر برهانی بر نظام اندیشه ای حاکم باشد، خیال و وهم بر اندیشه حاکم است و در عقل عملی نیز تابع ظن و گمان یا حدس و خرص است. بر این اساس، جامعه جاهلی یک جامعه بر بنیاد جهالت بی خردی و دور از تعقل و تفکر و نیز جهالت علمی و نادانی بر پا می شود. افراد آن یا اهل اختیال و خیال بافی هستند(لقمان، آیه 18) و یا اهل تخرص و حدس های بی پایه و مبنا، یا گرفتار گمانه و گمان زنی(انعام، آیه 148)؛

2. از نظر عملی نیز جامعه جاهلی به جای متابعت از مدیریت نفس ملهمه(شمس، آیه 7) و مطمئنه (فجر، آیه 27) از نفس مسوله (یوسف، آیات 18 و 83؛ قصص، آیه 96) و نفس اماره بالسوء(یوسف، آیه 53) پیروی می کند و تابع هواهای نفسانی غضب و شهوت و حرص و آزمندی آن ها می شود.

نظام جاهلی چون در برابر نظام عقلی و علمی است؛ زیرا جهل در زبان و فرهنگ قرآن هم نقیض تعقل و هم نقیض تعلم است، از دو مشکل اساسی در اندیشه و انگیزه یعنی در جزم و عزم رنج می برد؛ چرا که در اندیشه و جزم به جای تبعیت از برهان از گمان بهره می گیرد؛ و در حوزه عزم و انگیزه به جای تبعیت از نفس ملهمه از نفس اماره به بدیها پیروی می کند؛ از این روست که در تبیین ساختار نظام جاهلی خداوند به این دو مشکل اساسی جامعه جاهلی اشاره کرده و  می فرماید: إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنْفُسُ ؛ جز از گمان پیروی نمی کنند و آن چه دلخواه نفس است.(نجم، آیه 23) این گونه است که هواهای نفسانی انسان را به سقوط در هاویه جهنم سوق می دهد؛ زیرا «هوی» چیزی جز سقوط نیست.