چاه کن نشسته در ته چاه

بسم الله الرحمن الرحیم

ضرب المثل فارسی می گوید: چاه مکن بهر کسی / اول خودت بعدا کسی. هم چنین گفته می شود: چاه کن همیشه ته چاه است. البته غیر از این نیز می توان ضرب المثل هایی عبرت آموز دیگری را یافت که همگی آنها همین مفهوم را به مخاطب منتقل می کند و هشدار می دهد دام گذاری برای دیگران و بدی در حق آنان، پیش از آن که به دیگران ضرر و خسران وارد کند، به خود بدکار ضرر و زیان می رساند؛ زیرا خردمندان و عاقلان به تجربه یافته اند که «حسود هرگز نیاسود» و «دیگرآزاری چیزی جز خودآزاری نیست.»

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، یکی از سنت های الهی حاکم بر روابط اجتماعی آن است که «مکر بد خود مکار را در «محاق» می برد.» پس کسی که مکر و نیرنگ بد و زشت می زند تا کسی را در دام مکر خویش گرفتار آرد، چنان خود در دام خویش گرفتار می آید که راهی برای رهایی نمی یابد؛ زیرا چنین رفتاری زشت، همانند تنیدن تارها به دور خویش است، چنان که کرم ابریشم تار بر دور خویش می تند و در آن گرفتار می آید. البته کرم ابریشم برای فرآیند دگردیسی و تبدیل از حالت کرم به حالت پروانه ناچار است تا خود را در پیله خویش مدتی نهان سازد تا از گزند آسیب در امان نگه دارد، اما مکار به توهم گزند به دیگران دام مکر خویش را می تند، ولی خود در آن گرفتار می آید؛ خدا به صراحت در بیان روشنی به سنت الهی حاکم بر روابط اجتماعی اشاره می کند و می فرماید برخی از مردم مدعی دروغین هستند و می گویند اگر شرایط مناسبی داشتند بهتر از همگان عمل می کردند؛ مثلا می گویند اگر پیامبری انذاردهنده از قوم خویش داشتند، به سخنان او گوش داده و حرف شنوی داشتند و بهتر از دیگران در طریق هدایت قرار می گرفتند؛ اما وقتی چنین شرایطی فراهم می آید، به سبب «تکبر» باطنی و استکبار ظاهری، نه تنها ایمان نمی آورند بلکه از ایمان گریزان می شوند.

این افراد در حقیقت رفتارهای زشت خویش را به اموری توجیه می کنند تا بتوانند عذر و بهانه ای داشته باشند. در ضرب المثل های فارسی آمده «عروس رقص کردن بلد نیست، می گوید: تالار خانه کژ است.» در حقیقت آنان دنبال بهانه جویی هستند تا کاری را نکنند؛ یعنی کسی که نخواهد کاری را انجام دهد، هزار اما و اگر و شرط می گذارد که اگر همه آنها نیز فراهم آید دنبال هزار و یکمین آن می رود تا کاری را انجام ندهد.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، چنین بهانه جویی چیزی جز «مکر السییء» یعنی نیرنگ و فریب زشت و بد نیست که شخص با بهانه جویی بخواهد کاری خوب و نیکی را انجام ندهد؛ اینان گمان می کنند با چنین شیوه و روشی بهانه ای معقول و مقبول فراهم آورده اند؛ اما در حقیقت سر خودشان را شیره می مالند. چنین اشخاصی در دام مکر زشت و بدخویش گرفتار می آیند و آنان را به سرانجام شوم و پلید می کشاند؛ زیرا سنت های الهی حاکم در هستی غیر قابل «تبدیل و تحویل» است و هر کسی «مکر ورزد در آن افتد.» از همین روست که خدا می فرماید: «لا یحیق مکر السیئ الا اهله؛ مکر زشت و بد جز اهلش را در محاق نمی برد.» (فاطر، آیه 43) بنابراین، اگر مکاران بدکار و زشت کار نگاه دقیق و عبرت بین به حوادث و رخدادهای تاریخی پیرامون خویش می کردند، می دانستند که با چنین مکاری به خود آسیب می رسانند نه به دیگری؛ زیرا افرادی قوی تر و زرنگ تر در طول تاریخ بوده اند که گمان کردند می توانند خدا را دور بزنند، در حالی خود دور خوردند و با مکر خود خدا را عاجز و ناتوان نکردند، بلکه خودشان را عاجز کردند(فاطر، آیه 44)؛ زیرا حتی اگر مکر مکاران کوه ها را جا به جا کند و به زوال ونابودی بکشاند، در برابر مکر الهی چیزی نیست؛ زیرا خدا خیرالماکرین است و بهترین و برترین مکر را در پاسخ مکر مکاران می زند که هیچ راهی گریزی برای مکاران نماند.(ابراهیم، آیات 45 و 46)