عبادت غايت حصولي يا تحصيلي

قرآن غایتی را برای خلقت انسان و جن به عنوان عبادت خدا تعریف و تبیین کرده است: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ ؛ و جن و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند.(ذاریات، آیه 56)

باید توجه داشت که لام در واژه لیعبدون، لام غایت است نه لام عاقبت چنان که در آیه 179 سوره اعراف مطرح است؛ زیرا خداوند غایت خلقت جن و انس را بردن ایشان به دوزخ قرار نداده است؛ هر چند که اکثریت ایشان به دوزخ می روند و این عاقبت رفتار اینان است.

به هر حال لام در لیعبدون برای غایت؛ اما باید متذکر شد که این غایت برای خلقت است نه خالق؛ زیرا اگر برای خالق باشد، به معنای آن است که خالق نقصی دارد که با این برطرف می شود؛ در حالی که چنین نیست؛ زیرا خداوند کمال مطلق است و نقصی در او نیست.

به سخن دیگر، غایتی که در آیه 56 سوره ذاریات مطرح است، غایت برای فعل یعنی خلقت است، نه غایت برای فاعل که خالق است.

هم چنین باید توجه داشت که مفعول له دو نوع است: 1. تحصیلی ؛ 2. حصولی. می دانیم که تحصیل حاصل محال است؛ زیرا به اجتماع مثلین باز می گردد که محال است. بنابراین، اگر غایت مطرح است از باب حصول است نه تحصیل.

به سخن دیگر، «لام» «لِیَعْبُدُونِ»، «مفعولٌ له» است؛ اما «مفعولٌ له» حصولی، نه تحصیلی؛ زیرا این غایت برای خدا از باب «مفعولٌ له» حصولی است، هر چند که برای مخلوق، از باب «مفعولٌ له» تحصیلی است.

«مفعولٌ له» حصولی آن است که چون دارد می بخشد؛ و «مفعولٌ له» تحصیلی آن است که چون ندارد دنبالش می رود تا آن را تحصیل کرده و به دست آورد.

از نظر آموزه های قرآنی، حتی مقربان که برتر از ابرار هستند، وقتی کاری انجام می دهند از مصادیق مفعول له تحصیلی است نه حصولی. پس مقربان یعنی اهل بیت(ع) که اطعام می کنند، برای تحصیل چیزی است، خداوند می فرماید: وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا؛ و آنان طعام کسین و یتیم و اسیر بر محبت آن می دادند.(انسان، آیه 8)

این ضمیر «حبه» اگر برای ابرار باشد، به طعام بر می گردد، یعنی آن چه را دوست می داشتند اطعام می کردند؛ زیرا خداوند می فرماید: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ؛ ابرار اگر بر و نیکی می کنند جز از راه انفاق محبوب امکان پذیر نیست.(آل عمران، آیه 92)

اما چون مقربان یعنی اهل بیت(ع) این کار را انجام می دهند، این ضمیر به خدا باز می گردد؛ یعنی بر محبت الهی اطعام می دادند؛ یعنی عبادت اطعامی آنان از خوف و طمع نیست، بلکه از روی محبت به خدا است.

اما باز باید توجه داشت که عبادت محبتی آنان نیز از باب «مفعول له» تحصیلی است، نه حصولی؛ زیرا هر چه باشد از مصادیق : یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ؛ ای مردم شما فقیران هستید.(فاطر، آیه 15)

به هر حال، لام در لیعبدون لام غایت است نه عاقبت و این غایت برای خلق به معنای مخلوق است نه خلق به معنای خالق؛ هم چنین عبادت به عنوان غایت خلقت برای خدا چون کمال محض است به عنوان «مفعولٌ له» حصولی، و برای مخلوق «مفعولٌ له» تحصیلی است؛ زیرا خداوند «هُوَ الْأَوَّلُ هُوَ الْآخِرُ» است (حدید، آیه 3) و صمد و غنی حمید است.