نسبت عقل و قلب

از نظر قرآن، عقلانیت ارتباط تنگاتنگی با قلب دارد؛ زیرا قوه ادارکی انسان همان قلب است و انسان وقتی تعقل می کند، یعنی با قلب تفقه و فهم می کند و ادراکاتی دارد: لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یَفْقَهُونَ بِهَا؛ برای آنان قلوبی است که بدان فقه و فهم ژرف نمی کنند.(اعراف، آیه 179)

قلب مرتبه ای از نفس انسانی است؛ چنان که غضب و شهوت نیز مرتبه ای از مراتب نفس است. البته از آن جایی که خداوند گاه مطلبی را به قلب و همان را گاه به عقل نسبت می دهد، می توان دریافت که این ارتباط تنگاتنگ میان عقل و قلب وجود دارد. خداوند گاه می فرماید: إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ؛ قطعا در این عقوبتها براى هر صاحبدل یا کسی که گوش می سپارد، عبرتى است.(ق، آیه 37)

در جایی دیگر نیز می فرماید: وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ؛ و می گویند اگر می شنیدیم یا تعقل می کردیم در دوزخ و از یاران آن نبودیم.(ملک، آیه 10)

در این آیات بیان شده که انسان یا باید دارای قلب و عقل باشد که خود تعقل و تفکر کند؛ یا آن که از چشمه تعقل و تفکر دیگران بهره باشد و با شنیدن به آن برسد؛ یعنی یا محقق باشد یا از محقق پیرو کند.

در آیه نخست قلب و سمع آمده و در آیه دوم عقل و سمع آمده است. این بدان معناست که قلب و عقل یکی است. پس انسان یا محقق است یا مقلد.