عقل، چراغ قلب

از نظر قرآن، آن چيزي که به عنوان قوه ادراکي در انسان و جنيان عمل مي کند، قلب است. خداوند مي فرمايد: وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ؛ و در حقيقت بسيارى از جنيان و آدميان را براى دوزخ آفريده‏ ايم [چرا كه] دلهايى دارند كه با آن [حقايق را] دريافت نمى كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى ‏بينند و گوشهايى دارند كه با آنها نمى ‏شنوند آنان همانند چهارپايان بلكه گمراه‏ ترند [آرى] آنها همان غافل‏ماندگانند.(اعراف، آيه 179) زيرا خداوند مي فرمايد که بسياري از جنيان و انسان ها گرفتار دوزخ شدند چون با قلوب خويش فقه و فهم نکردند. پس فهم و ادراک انسان با قلب است؛ هم چنان که چشم براي بينايي و گوش براي شنوايي است. از اين آيه هم چنين به دست مي آيد که جنيان نيز داراي قلب و گوش و چشم هستند.

با توجه به اين آيه نمي توان گفت که واژه قلب مساوق با واژه عقل است و نبايد عقل و قلب را يکي دانست، بلکه عقل بخشي از حقيقت قلب موجوداتي چون انسان و جن را تشکيل مي دهد. اين مطلب از تشبيه پيامبر(ص) به خوبي کشف و روشن مي شود. پيامبر صلي الله عليه و آله مي فرمايد: مَثَلُ الْعَقْلِ فِى الْقَلْبِ كَمَثَلِ السِّراجِ فى وَسَطِ الْبَيْتِ؛ عقل در دل، همانند چراغ در ميان خانه است. (علل الشرايع، ص 98، ح 1)

اين چراغ فروزان در خانه قلب آدمي، ابزار شناختي انسان است؛ و انسان با استفاده از اين چراغ مي تواند حقايق هستي را بشناسند و زمينه براي عزم عملي در وي فراهم آيد. کسي که اين چراغ را در اختيار دارد و به کار مي گيرد، اهل دين و اخلاق خواهد بود. ا زاين روست که ارتباط تنگاتنگي ميان سعادت آدمي و عقل مطرح مي شود، به شرطي که اين عقل مورد استفاده قرار گيرد. پيامبر(ص) اين باره مي فرمايد: يا عَلىُّ! اَلْعَقْلُ مَا اكْتُسِبَتْ بِهِ الْجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَى الرَّحْمنِ؛ اى على! عقل چيزى است كه با آن، بهشت و خشنودى خداوند مهربان به دست مى آيد. (من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 369،ح 5762)  و هم چنين مي فرمايد: اِنَّما يُدْرَكُ الْخَيْرُ كُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دينَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛ همه خوبى ها با عقل شناخته مى شوند و كسى كه عقل ندارد، دين ندارد. (تحف العقول، ص 54)